چه سیل و چه آتش سوزی، ما از هر فاجعه‌ی طبیعی می‌آموزیم تا به فاجعه‌ی بعدی پاسخ بهتری بدهیم.

مالکوم ترانبل، نخست وزیر و وزیر سابق آب و محیط زیست استرالیا

حقیقت

در چهار ماه نخست سال 97 حدود 2 هزار هکتار جنگل در آتش سوخت و 600 فقره آتش‌سوزی اتفاق افتاد. حدود 3903 زمین لرزه با بزرگی بیش از 2/5 ریشتر در سال 97 در ایران اتفاق افتاده. با نگاهی به گزاره‌های بالا به یک نتیجه‌ی قطعی می‌رسیم: باید راه مدیریت و مقابله با بحران های طبیعی رو بسازیم و بیاموزیم. ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیم خاص خود، هر سال با تعداد زیادی از بحران‌ها و وقایع طبیعی رو به رو میشه.

با کمی سبک-سنگین کردن اقتصادی به این نتیجه می‌رسیم که هزینه‌های مدیریت بحران و آمادگی‌های قبل از آن به مراتب کمتر از هزینه‌ی بازسازی و رسیدگی بعد از وقوع بحران هست. مدیریت بحران مثل مدیریت هر پدیده‌ی دیگه‌ای نیاز به برنامه‌ریزی، هدف، بودجه، ابزار و … داره. اما چیزی که میخوام براتون توضیح بدم، ابزاری است که فناوری اطلاعات در اختیار ما گذاشته.

سامانه مدیریت بحران

سامانه مدیریت بحران (Disaster management system) که امروزه در دنیا بسیار استفاده میشه در اصل یک سیستم مدیریت اطلاعات هست که کارکردهای بسیاری داره. ارسال پیامک، زنگ هشدار و هرگونه اطلاع‌رسانی جز مهم‌ترین ویژگی‌های این سامانه محسوب میشه. این سامانه البته از قسمت‌های کوچکتری تشکیل میشه که مدیریت بخش‌های مختلف فعالیت‌های مقابله با بحران رو برعهده دارن. مدیریت حمل و نقل، ناوگان، منابع انسانی و رعایت سلسله مراتب از جمله مهمترین زیرساما‌نه‌هاست.

حالا که بیشتر با این سامانه آشنا شدید بذارید کمی در مورد فواید و کارکردهاش توضیح بدم.

فواید سامانه مدیریت بحران

زمان حادثه و پس از حادثه، بدترین و مضرترین اتفاق چیه؟ هرج و مرج و بی‌نظمی. حالا فرض کنین بین گروه‌های امدادی، نظامی و … هماهنگی مناسبی نباشه، اونوقت چی؟ در کشور ما در اینجور مواقع با تکیه بر حجم بالای نیروی انسانی سعی در حل مشکل میشه، یعنی مدیران و فرماندهان با حضور فیزیکی و برگزاری جلسه‌های متعدد، تصمیمات زیادی رو در زمان کوتاهی میگیرن.

حالا اگر یکم چاشنی بی‌نظمی، ترس، اخبار، شایعات و… رو به خطاهای معمول یک مدیر اضافه کنین، عملکرد کل تیم بسیار پایین‌تر از حد انتظار و حد لازم برای نجات انسان‌ها میاد. خب سامانه‌ی مدیریت بحران چجوری این خطاها رو کاهش میده؟ بذارید دونه دونه براتون بشمرم و مثال بزنم:

برخط و زنده بودن انتقال اطلاعات، سرعتِ هماهنگی، اخذ و ابلاغ تصمیمات رو زیاد میکنه
رعایت سلسله مراتب باعث میشه از هرج و مرج و بی‌نظمی جلوگیری بشه و هرکسی بدونه دقیقا باید چکاری انجام بده
سامانه از طریق اعلانات میتونه در لحظه، اخبار و هشدارها رو پخش و دقیقاً به مخاطبان مورد نظر تحویل بده
در زمان بحران پاسخ دادن به سوال چه کسی، کجا، چه زمانی داره چه کاری انجام میده بسیار بسیار مهمه. مثل اینکه اگر پس از سیل، متوجه‌ی گیر افتادن یک خانواده در خونه شون بشید، باید به سرعت، نزدیک‌ترین گروه امداد و نجات آزاد رو به محل اعزام کنین.

فواید استفاده از همچین سامانه‌هایی بی‌شماره و فکر میکنم تا همین الان قانع شده باشید که چقدر کارا و مفید میتونه باشه. sahanafoundation.org یک سامانه‌ی متن باز و معروفه که برای مدیریت بحران ساخته و آماده شده.

اما تا الان از یک بخش بسیار مهم چشم‌پوشی کردیم که حالا میخواهیم در موردش بیشتر توضیح بدیم. مدیریت حمل و نقل و مدیریت ناوگان.

مدیریت لجستیک و مدیریت بحران

سرعت و دقت، دو عامل بسیار مهم در مدیریت مواقع بحرانه. بهبود این دو عامل رو مدیون فناوری و زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و مخابرات هستیم. وسایل هوشمند و اینترنت اشیا فرآیندهایی رو امکان‌پذیر کرده که قبلا حتی نمیشد بهش فکر کرد. سوالات زیر جز مواردی هست که مخصوصا در زمان بحران و وضعیت اضطراری اهمیت زیادی پیدا میکنه:

ماشین‌های حمل کمک‌های اولیه و اقلام خوراکی کجا هستند؟
کی به محل مورد نظر میرسه؟
از چه مسیری باید حرکت کنن؟ (مخصوصا هنگام سیل، زلزله و شیوع یک بیماری واگیردار)
هر وسیله‌ی نقلیه قراره به کدام مقصد حرکت کنه؟
ظرفیت این وسایل چقدره؟
آیا امنیت این ناوگان تامین شده؟
وضعیت نگهداری و سلامت ناوگان مورد استفاده چگونه است؟

جواب هر کدوم از سوالات بالا میتونه جون چندین نفر رو نجات بده. نکته‌ی اصلی اینه که با زیرساخت‌های جدید (که بالاتر ذکر شد) این امکان به‌وجود اومده که تمامی اطلاعات مربوط به حمل و نقل و لجستیک در کسری از ثانیه به مراکز حساس و تصمیم‌گیر، مخابره و در لحظه مدیریت بشه. به این میگن مدیریت ناوگان در زمان بحران.

در ایران نرم‌افزارهای مربوط به مدیریت ناوگان یا مدیریت حمل و نقل خوبی وجود داره که از جمله‌ی اونا میشه به نرم افزار مدیریت ناوگان لوجیکو که چندسالی هست داره در این زمینه کار میکنه اشاره کرد. این سامانه یک نمونه‌ی مناسب از ابزار فناوری برای مدیریت ناوگانه که وظیفه‌ی کنترل، برنامه‌ریزی و ارزیابی فعالیت‌های لجستیک و حمل و نقل رو برعهده داره.

حرف آخر

طبیعتا با اتفاقاتی که چند سال اخیر در ایران افتاده، همه بیش‌تر از پیش به فکر ضرورت تغییر ساختار مدیریت بحران افتادن. کشور ما همه روزه در معرض اتفاقات گوناگون طبیعیه که با مدیریت نادرست، هرکدوم میتونه به یک فاجعه منجر بشه. مثل چیزی که در سیل گلستان یا سیل شیراز اتفاق افتاد.

فناوری اطلاعات و زیرساخت های مخابراتی امکانی رو در اختیار گذاشته که به تسریع روند و منظم کردن فرآیندهای امداد، نجات، بازسازی و ساماندهی کمک زیادی می‌کنه. اثرات این اتفاق رو اصلا دست کم نگیرین، مدیریت بحران با استفاده از ابزار فناوری بسیار اثر بخش‌تر میشه. ما باید به دنبال بهبود فرآیندها باشیم. چون در زمان بحران، بهبود یک درصدی ممکنه جون چندین انسان رو نجات بده.